بی‌تردید امروزه علم و فناوری نقش بسزایی در پیشرفت و توسعه‌ کشورها دارد. در جهان کنونی، مزیت رقابتی هر کشور، بیش از آن‌که به منابع‌طبیعی و موروثی آن متکی باشد به مزیت رقابتی فناورانه آن کشور وابسته است. در این شرایط و با توجه به تأثیر روزافزون علم و فناوری در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی کشور، باید توسعة علم و فناوری را یکی از ملزومات اصلی توسعة کشور و تحقق اقتصاد دانش‌بنیان دانست. از این‌رو در سند چشم‌انداز بیست ساله جمهوری اسلامی ایران، در سال 1404جایگاه اول علمی و فناوری بین کشورهای منطقه‌ آسیای جنوب غربی برای ایران تصویر شده است. دستیابی به این امر مهم از یک سو نیازمند برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری دقیق از سوی دولتمردان و تلاش و کوشش فراوان پژوهشگران و صنعت‌گران از سوی دیگر است.

با عنایت به ماهیت فرابخشی شورای عالی عتف، نهادهای قانون‌گذار کشور (مجلس شورای اسلامی و هیأت دولت) جهت ساماندهی و هماهنگی نظام علم و فناری کشور مأموریت‌ها و مسئولیت‌های متعددی را برعهده این شورا قرار داده‌اند.

مأموریت‌ها و اهداف طرح شده از سوی مراجع فوق نیاز به گونه‌ای از افراز حوزه‌های نظری و مسئولیتی را در شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری (عتف) الزامی می‌کند که نیازمند بکارگیری و تقویت حوزه‌های خاص یا تخصصی است. همچنین با توجه به تخصصی و فرارشته‌ای بودن فرایند سیاست‌گذاری علم و فناوری و ضرورت در بکارگیری تحلیل‌گران متخصص و حرفه‌ای، نهادینه کردن این فرایند در یک نهاد تخصصی ضروری می‌نماید. ازاین‌رو با توجه به ضرورت تضمین نقش فرا بخشی شورای عالی عتف در امر سیاستگذاری علم و فناوری بایستی اصول استفاده حداکثری از کانون‌های تفکر در فرایند سیاست‌سازی و تعامل فرابخشی با طرفهای ذینفع مد نظر قرار گیرد.

در این راستا سیاست‌گذاری و راهبری فعالیت‌های علم و فناوری در زمینه‌های خاص و یا تخصصی، با اختیار کافی به کارگروه‌های (Commissions) خاص یا تخصصی وابسته به شورای عالی عتف واگذار شده است. این ضرورت در ساختار و آئین‌نامه داخلی شورای مذکور لحاظ شده ولی به منظور رعایت اصل انعطاف و پویایی تعداد و عناوین کارگروه‌های وابسته از قبل تثبیت نشده است.

تاریخچه تشکیل

پس از طرح موضوع ساختار شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری در جلسه‌ اول شورای عالی عتف و طرح آن در سومین جلسه کمیسیون دائمی شورای عالی عتف(22/12/1384) در کارگروهی موقت در خصوص بحث حقوقی و ساختاری، شرح وظایف و آئین‌نامه‌های شورا در دبیرخانه تشکیل شد تا در این خصوص مطالعات اولیه صورت گیرد. در هفتمین جلسه کمیسیون دائمی (31/03/1385) ضمن ارائه الگوی پیشنهادی از اعضای خواسته شد تا نظرات اصلاحی خود را ارائه دهند. در هشمین جلسه کمیسیون دائمی(28/04/1385)گزارش کارگروه ساختار به شرح ذیل ارائه شد:

الف ـ توضیح علمی ساختار پیشنهادی ( از میان مدل‌های مطرح شده در کارگروه) تلفیقی از مدل ماتریسی و شبکه‌ای است.

ب ـ بررسی ساختار‌های موجود در کشور:مطالعه تطبیقی بین شوراهای مجمع تشخیص مصلحت نظام، مجلس شورای اسلامی و شورای پژوهش‌های علمی کشور از نظر ساختار ومطالعه تطبیقی میان ساختار حکومتی سیاست‌گذاری علم و فناوری در کشورهای دیگر.

ج ـ شاخص‌های منتج برای شوراهای مورد نظر درکارگروه عبارتند از:

1ـ حداقل تعداد؛

2ـ جامعیت نسبی؛

3ـ تناسب با سیستم موجود کشور؛

4ـ قابلیت انعطاف برای پاسخگویی به نیازهای جدید؛

دـ مشخصات مدل پیشنهادی کارگروه:

·   تعداد 8 شورای تخصصی شامل انرژی، عمران، حمل و نقل، کشاورزی، آب، صنایع و معادن، دفاع، امنیت و سیاست خارجی، هنر، فرهنگ و اجتماعی، اقتصاد و بازرگانی، بهداشت و سلامت.

·      دو شورای فرآیندی شامل: شورای هماهنگی الویتهای ملی و شورای سیاستگذاری (راهبردی) علم و فناوری

·   شوراهای تخصصی شامل اعضای ثابت و غیر ثابت هستند که در متن پیشنهادی آمده است.در پایان اعضای حاضر در جلسة به اظهار نظر در خصوص شوراهای پیش‌بینی شده پرداختند.

·   پس از جمع بندی نظرات اعضا و انجام امور کارشناسی، گزارشی در خصوص بررسی نتایج نشست‌های کارگروه ساختار در رابطه با عنوان کمیته‌های تخصصی، کمیته هماهنگی اولویت های ملی و کمیته هماهنگی سیاست های علم و فناوری  به شرح زیر ارائه شد:

در جلسة گزارشی از عملکرد دبیرخانه در رابطه با مطالعات تطبیقی انجام شده با موضوع ساختارهای مشابه در سایر کشورها و همچنین گزارش عملکرد کارگروه ساختار در رابطه با عنوان کمیته‌های تخصصی(عناوین پیشنهادی برای نامگذاری کارگروه‌های تخصصی)، کمیته هماهنگی اولویت‌های ملی و کمیته هماهنگی سیاست‌های علم و فناوری  ارائه گردید. پس از بحث و رأی گیری عناوین دهگانه کمیته‌های تخصصی به شرح زیر مصوب کمیسیون دائمی گردید:

1-انرژی؛ 2- حمل ‌و نقل و عمران؛ 3- کشاورزی، آب و منابع طبیعی؛ 4-. صنایع، معادن و ارتباطات؛ 5- دفاع، امنیت ملی و سیاست ‌خارجی؛ 6- فرهنگ و اجتماع؛ 7- مدیریت، اقتصاد و بازرگانی؛ 8-. سلامت، امنیت غذایی و رفاه اجتماعی؛ 9- تدوین و هماهنگی سیاست‌های علم و فناوری 10- هماهنگی اولویت‌های ملی.

در سومین جلسه شورای عالی عتف( 18/07/1385) موضوع ساختار کمیته‌های تخصصی در دستور کار قرار گرفت و علاوه بر ده عنوان ذکر شده دو عنوان علوم پایه و علوم انسانی به جمع کمیته‌ها اضافه شد. همچنین ترکیب اعضای کمیته‌های تخصصی به کمیسیون دائمی واگذار و در خصوص شرح وظایف کمیته‌های تخصصی که در دهمین جلسه کمیسیون دائمی( 29/06/1385) در ذیل 8 بند طرح گردیده بود برای بررسی بیشتر از سوی شورای عالی به کمیسیون دائمی ارجاع تا نتیجه در جلسه چهارم شورا عالی عتف مجدداً مطرح گردد.

در جلسه یازدهم کمیسیون دائمی( 26/07/1385) گزارشی از جلسه پنجم کارگروه تعیین ساختار کمیته‌های تخصصی ارائه و مقرر شد اعضا نظراتشان را به دبیرخانه شورای عالی عتف ارسال کنند.

طرح پیش نویس اولیه آئین‌نامه کمیته‌های تخصصی در جلسه چهارهم کمیسیون دائمی(29/09/1385) و هجدهم( 29/01/1386) مصوب و مقرر شد اعضا نظرات تکمیلی را به دبیرخانه ارسال کنند. پس از وقفه‌ای بیش از یک سال در مورد فعالیت شورای عالی عتف به دلیل طرح ادغام شوراهای عالی از سوی دولت وقت مجدداً با دستور به فعالیت شورا توسط مجلس در بیست و چهارمین جلسه کمیسیون دائمی( 23/11/1387) مقرر شد کمیته‌های تخصصی با رویکر پیشنهاد طرح کلان ملی ذیل کمیسیون دائمی شروع به فعالیت نمایند.

چهارمین جلسه شورای عالی عتف( 12/08/1388) تشکیل و موارد تغییر نامه کمیته‌های تخصصی به کمیسیون‌های تخصصی و آئین‌نامه تشکیل کمیسیون‌های نخصصی طرح گردید. تغییر نام کمیته به کمیسیون مصوب و آئین‌نامه مذکور مقرر گردید دبیرخانه شورای عالی عتف با دبیرخانه هیأت دولت نسبت به رفع تداخل وظایف کمیسیون‌های تخصصی شورا با کمیسیون‌های هیأت دولت اقدام نموده و پس از آن آئین‌نامه تشکیل کمیسیون‌های تخصصی اصلاح گردد. شایان ذکر است پس از این مصوبه متأسفانه علیرغم تلاش‌های دبیرخانه مبنی بر ارتباط با دبیرخانه هیأت دولت این موضوع به سرانجام نرسید و هیچ گونه جوابی به مکاتبات دبیرخانه شورای عالی عتف داده نشد.

سال 1389 مقارن با فعالیت کمیسیون‌های تخصصی بود و کمیسیون‌های شورای عالی عتف با مکاتبه بنابر مواد ترکیب اعضا، فرایند انتخاب اعضا و دستگاه های اجرایی پیش نویس آئین‌نامه کمیسیون‌های تخصصی نسبت به تشکیل کمیسیون مربوطه اقدام نمودند.

جدول 1 – اسامی اولین دبیران کمیسیون‌های تخصصی

لازم به ذکر است در جلسه سیزدهم شورای عالی عتف با عنایت به درخواست مسئولان قضایی کشور، تشکیل کمیسیون تخصصی حقوقی و قضایی در دبیرخانه شورای عالی عتف به تصویب رسید. بنابراین تعداد کمیسیون‌های شورای عالی عتف به عدد 12 رسید. کمیسیون مذکور با صدور حکم دبیری برای خانم دکتر جنیدی به تاریخ( 19/01/1393) رسماً آغاز بکار کرد.

در دوره فعالیت دولت جدید، تجدید ساختار دبیرخانه شورای عالی عتف در دستور کار قرار گرفت. لذا گام‌های زیر برای این مهم برداشته شد:

1-      انجام امور کارشناسی به منظور نهایی نمودن پیش نویس آئین‌نامه کمیسیون‌های تخصصی و تصویب آن در شورای عالی عتف؛

2-      انجام امور مربوط به تعیین نمایندگان دستگاه‌های اجرایی و انتخاب اعضای حقیقی؛

3-      لحاظ نمودن تمهیداتی به منظور چابک سازی امور اجرایی کمیسیون‌ها.

در خصوص گام اول با انجام قریب به سه ماه کار کارشناسی آئین‌نامه کمیسیون‌های تخصصی در پانزدهمین جلسه شورای عالی عتف(15/12/1392) مصوب شد.

گام دوم که در واقع از بهمن ماه سال 1392 آغاز شده است، با انجام فراخوان اعضای هیأت علمی از بیش از 260 مرکز علمی ذی صلاح در شهریور ماه سال 1393 به اتمام رسید.

گام سوم در واقع با مواردی از جمله تسهیل و تغییر نوع قرارداد و تهیه آئین کار کمیسیون‌ها و فراهم سازی بستری بیشتر برای حضور کارشناسان و دبیران کمیسیون‌ها در محل دبیرخانه همراه بود.

عناوین کمیسیون‌های شورا

کمیسیون‌های شورا دارای 11 عنوان تخصصی که 9 کمیسیون در حوزه‌های مسئولیت محور (مأموریتی) و 2 کمیسیون درحوزه‌های نظری ( دانشی) و 1 کمیسیون فرایندی تعریف شده است.

عناوین کمیسیون‌ها بر اساس مواد 2 و 7 آئین‌نامه کمیسیون‌های تخصصی شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری به شرح زیر می‌باشد:

1-کمیسیون تخصصی انرژی؛

2- کمیسیون تخصصی حمل ‌و نقل و عمران؛

3- کمیسیون تخصصی کشاورزی، آب و منابع طبیعی؛

4- کمیسیون تخصصی صنایع، معادن و فناوری  اطلاعات و ارتباطات؛

5- کمیسیون تخصصی دفاع، امنیت ملی و سیاست ‌خارجی؛

6- کمیسیون تخصصی فرهنگ و تمدن؛

7- کمیسیون تخصصی مدیریت، اقتصاد و بازرگانی؛

8- کمیسیون تخصصی سلامت، امنیت غذایی و رفاه اجتماعی؛

9- کمیسیون تخصصی علوم انسانی، معارف اسلامی و هنر؛

10- کمیسیون تخصصی علوم پایه؛

11- کمیسیون تخصصی حقوقی و قضایی؛

12- کمیسیون تدوین و هماهنگی سیاست‌های علوم و فناوری .

فعالیت و وظایف کمیسیون‌های تخصصی

دوره جدید فعالیت دبیرخانه شورای عالی عتف از سال 1388 با تشکیل و آغاز روند برنامه ریزی با رویکرد مشاوره در حوزه کمیسیون‌های تخصصی آغاز گردید و در سال 1389وارد فاز فعالیت شد. مهم ترین وظیفه آن‌ها همان وظایف شورای عالی در حوزه تخصصی است مربوطه که عبارتند از: 1- اولویت‌بندی و انتخاب طرح‌های اجرایی بلند مدت سرمایه‌گذاری در بخش‌های آموزشی و پژوهشی و فناوری . 2- بررسی و پیشنهاد منابع مالی مورد نیاز در حوزه‌های علوم، تحقیقات و فناوری  که در قانون اهداف، وظایف و تشکیلات وزارت علوم، تحقیقات و فناوری  بیان شده است.

بنا بر ماده 3 آئین‌نامه کمیسیون‌های تخصصی مصوب جلسه پانزدهم شورای عالی عتف وظایف کمیسیون تخصصی عبارتست از: ارائه مشاوره تخصصی در حوزه موضوعات مربوط به کمیسیون دائمی از طریق واکاوی و ارائه توصیه های سیاستی مناسب یا گزینه های تصمیم گیری برای توانمند سازی کمیسیون دائمی در انجام وظایف محول که شرح تفصیلی وظایف کمیسیون‌های تخصصی حسب دستورالعملی است که از طرف دبیرخانه پیشنهاد و به تأیید کمیسیون دائمی می‌رسد.

در امور وظایف محوله در حوزه کمیسیون‌های تخصصی به منظور راهبری فرایند سیاستگذاری علم و فناوری  در حوزه‌های تخصصی کمیسیون تدوین و هماهنگی سیاست های علم و فناوری : به منظور تلفیق و هماهنگی سیاست‌ها، برنامه‌ها و اقدامات کمیسیون های تخصصی مذکور در ماده 6 آئین نامه، با عضویت دستگاه‌های اجرایی که در جدول 2 آمده و دبیران کلیه کمیسیون های تخصصی تشکیل می شود. نحوه تشکیل و سایر امور مرتبط با این کمیسیون حسب دستورالعملی است که توسط دبیرکل شورای عالی تهیه و تدوین می گردد. همچنین دبیر کل شورای عالی، رئیس این کمیسیون خواهد بود.

ترکیب اعضای کمیسیون‌ها

1- کمیسیون‌ها دارای ترکیبی از نمایندگان دستگاه‌ اجرایی و اشخاص حقیقی می باشند.

الف-نمایندگان دستگاه‌های اجرایی: این گروه از اعضا توسط وزارتخانه‌ها و سازمان‌های ملی مرتبط با حوزه فعالیت کمیسیون تخصصی (که در ماده 6 آئین‌نامه تعیین شده‌اند) به دبیرخانه شورای عالی معرفی شده، به نمایندگی از دستگاه‌های مذکور به عضویت کمیسیون تخصصی درمی‌آیند.

جدول2 – دستگاه‌های اجرایی عضو کمیسیون‌های شورای عالی عتف

لازم بذکر است در خصوص عضویت دستگاه‌های اجرایی جدید در کمیسیون های تخصصی یا سلب عضویت آنها از کمیسیون‌های تخصصی، همچنین ادغام کمیسیون ها در یکدیگر و یا ایجاد کمیسیون های جدید، کمیسیون دائمی به نیابت از شورای عالی عتف تصمیم‌گیری می‌نماید.

ب- اشخاص حقیقی: این دسته از اعضا از میان دانشمندان، صاحبنظران و متخصصان برجسته کشور، مرتبط با موضوع کمیسیون تخصصی( به شرح ماده 5 آئین‌نامه کمیسیون‌های تخصصی)، انتخاب می‌شوند. لازم به ذکر است دبیرخانه در زمینه موضوع فعالیت هر یک از کمیسیون‌های تخصصی با فراخوان از مراکز علمی که دارای مجوز از مراکز ذی صلاح هستند،‏‎ نسبت به تهیه فهرستی از دانشمندان، صاحبنظران و متخصصان برجسته کشور در زمینه تخصصی مربوط اقدام می‌نماید. اشخاص حقیقی پس از انتخاب توسط کمیسیون تخصصی مربوط از میان فهرست مذکور، با تصمیم کمیسیون دائمی و با حکم دبیر کل شورای عالی به عضویت کمیسیون تخصصی منصوب می‌شوند. البته تعداد اعضای حقیقی در هر کمیسیون تخصصی باید حداقل یک نفر بیشتر از نماینده دستگاه‌های اجرایی آن کمیسیون باشد. همچنین در هر کمیسیون تخصصی الزاماً یک نفر از اعضای حقیقی از میان صاحبنظران حوزه سیاستگذاری علم و فناوری  ویا مدیریت و برنامه‌ریزی استراتژیک و یک عضو حقیقی با معرفی انجمن ها یا قطب های علمی کشور مرتبط با زمینه فعالیت کمیسیون تخصصی انتخاب می شود.

2-عضویت: مدت عضویت هر یک از اعضا در کمیسیون تخصصی دو سال و حسب صلاحدید مقام منصوب کننده قابل تمدید است.

3-رؤسای و دبیران کمیسیون‌های تخصصی:

الف-رئیس کمیسیون‌ تخصصی از میان نمایندگان دستگاه های اجرایی عضو کمیسیون تخصصی با رأی موافق اکثریت کل اعضای کمیسیون تخصصی انتخاب و با حکم رئیس کمیسیون دائمی منصوب می شود.

ب-دبیر کمیسیون تخصصی که از اعضای کمیسیون محسوب می شود با انتخاب و حکم دبیرکل شورای عالی منصوب می‌گردد.

ج- وظایف رئیس و دبیر کمیسیون تخصصی:

شرح وظایف رئیس و دبیر کمیسیون تخصصی حسب دستورالعملی خواهد بود که به موجب تبصره ماده 3 آئین نامه به تأیید کمیسیون دائمی خواهد رسید.

4-نحوه تشکیل و اداره جلسات

جلسات کمیسیون تخصصی حداقل هر ماه یک بار با حضور حداقل دو سوم اعضا تشکیل می شود، جز در اولین جلسه هر کمیسیون در هر دوره که با حضور دبیر کمیسیون و نمایندگان دستگاه های مربوط تشکیل شده، با رأی موافق اکثریت مطلق نسبت به انتخاب اعضای حقیقی و پیشنهاد اسامی آنان به دبیر کل شورای عالی اقدام خواهد کرد.در کمیسیون های تخصصی، تصمیمات با رأی موافق اکثریت نسبی کل اعضای کمیسیون معتبر است. اعضای کمیسیون های تخصصی باید شخصاً در جلسات کمیسیون شرکت کنند؛ اما در صورت فراهم شدن امکانات و تجهیزات لازم از طریق تله‌کنفرانس نیز امکان پذیر است.